Dat hoogbegaafdheid uitdagingen met zich meebrengt, met name binnen het schoolsysteem, ondervond ik met mijn eigen kinderen. Na de nodige problemen op school kwamen we er via een IQ-test achter dat onze jongste dochter boven de 130 scoorde, toen viel voor het eerst het woord ‘hoogbegaafd’. Later bleek ook onze oudste dochter hoogbegaafd. Passend onderwijs is er, ook na deze ontdekking, helaas nauwelijks voor mijn dochters geweest. Het probleem was het ontbreken van gedegen kennis over het onderwerp. Vandaar dat ik er mijn missie van heb gemaakt om meer kennis over hoogbegaafdheid teverspreiden. In dit stuk wil ik je meenemen in wat hoogbegaafdheid nu eigenlijk is, en wat niet, en wat je daarmee kunt als muziekdocent.
2,3 procent van de bevolking heeft een IQ-score van hoger dan 130 en dan spreken we doorgaans van hoogbegaafdheid, hoewel een hoge IQ-score niet het enige kenmerk is. Het is dus aannemelijk dat je af en toe een hoogbegaafd (hb) kind in je klas hebt. Vaak wordt hoogbegaafdheid niet herkend, waardoor het hb kind op leergebied niet altijd krijgt waar het behoefte aan heeft. Het is vaak juist níet het kind dat tienen haalt. Het anders denken, opgelopen faalangst of een gebrek aan motivatie leiden ertoe dat zijn potentieel niet goed wordt ontwikkeld.
Een en ander kan een verminderd welzijn veroorzaken, zoals ik ook merkte bij mijn dochters. Ik zag dat ze dan graag hun toevlucht namen tot muziek. Net zoals zovelen die bewust naar muziek luisteren die hun gemoed kan verbeteren of die past bij hun emoties op dat moment. Muziek is een universeel instrument om ons te uiten, emoties te verwerken en ontspanning te creëren. Muziek sluit bovendien goed aan bij de kenmerken van hoogbegaafdheid, zoals ik hierna zal uitleggen.

Modellen van hoogbegaafdheid

Er zijn diverse modellen die weergeven wat hoogbegaafdheid is. In alle modellen zie je ‘intensiteit’ terugkomen: een intens denken, intens voelen, en graag wil de hoogbegaafde ook intens dóén: creëren en ergens intellectueel in
duiken. Hieronder noem ik enkele modellen die veel over andere persoonlijkheidskenmerken dan alleen het IQ zeggen. Wij, muziekdocenten, kunnen inspelen op deze kenmerken. 

Het meerfactorenmodel van Mönks spreekt van hoogbegaafdheid bij een hoog creërend denkvermogen, een hoge motivatie en sterke intellectuele capaciteiten. Het model benadrukt het belang van een goede interactie met de sociale omgeving voor een gezonde ontwikkeling.

In het model van Delphi zie je deze kenmerken ook terugkomen, het voegt daaraan toe dat de hoogbegaafde de input van de maatschappij nodig heeft om zijn potentieel te ontwikkelen. Daarnaast kun jij als muziekdocent voor een hb kind belangrijk zijn. Bij jou kan het zijn grote fantasie en creërende vermogen inzetten want jullie kunnen via de universele taal van muziek communiceren. Voor het hb kind betekent dat: communiceren zonder risico op misverstanden veroorzaakt door zijn andere manier van denken. 

Renzulli zag hoogbegaafdheid als het samengaan van hoge intelligentie met motivatie en creativiteit. Tessa Kieboom noemt dat het ‘cognitieve luik’, ofwel het denken. Volgens Kieboom is er nog een kant aan hoogbegaafdheid, die zij het ‘Zijnsluik’ noemt, ofwel het voelen. Kieboom benoemt vier specifieke kenmerken die maken dat een hb kind andere behoeften heeft op het gebied van begeleiding: perfectionisme, een groot rechtvaardigheidsgevoel, hoog-sensitiviteit en een kritische instelling. 

Het perfectionisme kan zich uiten in faalangst en vluchtgedrag. Een hb kind wil de doelstelling in een keer kunnen behalen, maar geeft op als dat niet lukt. Het sterk ontwikkelde rechtvaardigheidsgevoel kan er soms toe leiden dat het hb kind zich rigide opstelt. Voor hem geldt: afspraak is afspraak. Een hb kind is vaak hoogsensitief, hij ervaart de wereld intens. De kritische instelling maakt dat een hb kind niet zomaar alles aanneemt en zich in discussies niet
snel gewonnen geeft. 
Dabrowski benoemt vijf overexcitabilities; vijf intensiteiten ook wel hyperprikkelbaarheden genoemd: de psychomotorische, de verbeeldende, de emotionele, de zintuiglijke en de intellectuele overexcitability.

De psychomotorische overexcitability merk je aan de overvloed van energie. Het kind kan rusteloos zijn en snel praten. Het wil graag ‘doen’ en heeft behoefte aan steeds nieuwe uitdagingen. Muziekles kan voor een hb kind met deze intensiteit dan ook heerlijk zijn om zich in uit te leven en nieuwe instrumenten, muziekstijlen en manieren van musiceren te ontdekken.
De verbeeldende overexcitability zorgt voor een rijke fantasie en een liefde voor kunst. Het hb kind kan zijn fantasie tot in detail voor zich zien. Soms merk je dit in beeldend taalgebruik of humor die door anderen niet altijd
begrepen wordt. Muziekles kan deze kracht helpen ontwikkelen. Het kind kan zijn fantasie gebruiken bij het musiceren of deze leren omzetten naar muziek. 
De emotionele overexcitability leidt tot dieper gevoelde emoties: hoge pieken, diepe dalen. Een hb kind kan sowieso een groot scala aan emoties ervaren, en een hb kind met een emotionele overexcitability kan de sfeer in een ruimte goed aanvoelen, evenals emoties van anderen. Onze zintuigen zijn het fundament van onze creativiteit en onze gevoelsmatige ervaring.
De zintuiglijke overexcitability maakt dat een hb kind muziek intens kan ervaren. Soms kan het al erg geraakt worden door een klank of specifiek instrument. Deze intensiteit kan ook leiden tot hooggevoeligheid, zoals voor harde geluiden. 
Een hb persoon met intellectuele overexcitability heeft diepere vragen. In de klas kan dit betekenen dat wanneer iedereen het lijkt te snappen, het hb kind dat gevoel niet heeft. Er gaan immers nog allerlei onbeantwoorde vragen rond in zijn hoofd. Soms merk je het doordat het kind daadwerkelijk vragen blijft stellen. Of het heeft die extra kennis al opgezocht en komt over als een betweter wanneer het dat wil delen. 

Hoogbegaafdheid in de muziekles

Als je rekening met de hb leerling wilt houden, kun je verschillende invalshoeken nemen:

Uitdaging

Wellicht wil je een uitdagende les creëren met deep level learning*. Hierbij zoek je veel meer de diepte op; het gaat om begrijpend leren. Denk hierbij aan de hogere orde denkvaardigheden: analyseren, evalueren en creëren.
Bijvoorbeeld muziek analyseren, overeenkomsten zoeken bij muziekstukken, een uitdagend multi- of interdisciplinair project of kinderen zelf filmmuziek laten zoeken. 
Wanneer een hb kind (te) weinig uitdaging krijgt, kan het faalangst ontwikkelen. Leer het kind hoe het kan doorzetten (de ‘leerkuil’, ook bekend als the Learning Pit van James Nottingham, 2021) en fouten mag maken. Ieder kind  heeft de juiste uitdaging bij zijn vaardigheden nodig (flow, theorie van Csikszentmihaly [1990]). 
Bij een kind met faalangst geldt dat evengoed, alleen vraagt dat om meer begeleiding of het opdelen van de taak in kleinere happen. Vaak gaat het bij muziekles ook niet om het resultaat, maar om het proces. Dat betekent bij  muziekles je uiten met muziek, wat wel heel spannend kan zijn. Imperfectie en kwetsbaarheid laten zien, getuigt dan ook van kracht. 

Executieve vaardigheden trainen 

Executieve vaardigheden zijn hogere cognitieve functies die je nodig hebt voor doelgericht gedrag. Bijvoorbeeld het beginnen aan een taak en het richten en vasthouden van de aandacht om de taak te volbrengen. Executieve vaardigheden kun je levensvaardigheden noemen; je gebruikt ze bij je relaties, je werk, en je vriendschappen, en ze zijn dus erg belangrijk. Een hb kind kan vaak wel heel snel begrijpen, maar heeft vaak niet goed leren léren. Een hb kind dat maar vijf minuten hoeft te leren voor bijvoorbeeld topografie terwijl een klasgenoot twintig minuten nodig heeft om hetzelfde te leren, heeft maar vijf minuten de executieve vaardigheid ’volgehouden aandacht’ getraind. Extra training van een of meer executieve vaardigheden kan een zinvol doel zijn bij je muziekles. Muzikale spelletjes kunnen hierbij waardevol zijn. 
Volgehouden aandacht oefent het kind bijvoorbeeld bij  muzikale activiteiten waarbij het van begin tot eind meespeelt op een instrument. Taakinitiatie traint het kind wanneer het op een afgesproken moment mag invallen. 

Creëren

Wellicht wil je aan de slag met de voorliefde van hoogbegaafden om zelf te creëren, bijvoorbeeld door ze te laten componeren, een liedtekst te laten schrijven of een eigen body percussion te laten bedenken. Er wordt hierbij meteen voldaan aan de behoefte van een hb kind aan autonomie. Bedenk telkens weer nieuwe, uitdagende opdrachten waarbij het kind veel vrijheid krijgt voor zijn creativiteit. Geef het kind ruimte om te experimenteren en zich te verwonderen. Denk buiten de hokjes, buiten hoe ‘het hoort’. Bespeel een instrument anders dan het hoort, verken de klanken van je stem, introduceer muziek van andere culturen. 
Een hb kind kan al vroeg met existentiële vragen bezig zijn. Je kunt een van deze vragen als thema nemen bij een zelf te maken rap, melodie, body percussion of liedtekst. Het kan het kind helpen zelf een antwoord te vormen op zo’n lastige vraag, bovendien geeft het jou  mogelijk een interessant inzicht in zijn denken. 

Ontspannen

Wanneer een hb kind zich (soms bovenmatig) moet aanpassen, kost dat veel energie. Daarnaast kan een hoogsensitief kind snel overprikkeld raken, bijvoorbeeld bij veel geluid. Onderprikkeling door bijvoorbeeld te saaie lesstof kost het kind ook energie. Deze onder- en overprikkeling kan het gevoel van welzijn doen verminderen. Je kunt met je muziekles insteken op de schoonheid van muziek of op ontspanning. Denk aan body percussion; het ritme zorgt voor entrainment: de hartslag en ademhaling passen zich aan het ritme aan. Ook kun je ritmes creëren met allerhande materiaal wat voorhanden is. Of je geeft een receptieve en/of mindful muziekles; bijvoorbeeld vrij  associëren of tekenen bij muziek. Waar denk je aan, maar ook: welke emotie ervaar je door de muziek, en welke lichamelijke sensaties? Of stel out-of-the-box-vragen als: welke kleur heeft deze muziek? Is de muziek warm of koud?
Laat het hb kind muziek ervaren door het met velerlei muziekinstrumenten en -stijlen te laten kennismaken. Zo kan het zijn referentiekader verbreden. Hoogbegaafden ontwikkelen niet per se een complexe, maar eerder een brede muzieksmaak.

Zelfvertrouwen

Doordat hoogbegaafden weinig ontwikkelingsgelijken hebben in de klas om zich aan te spiegelen, kan hun zelfbeeld laag zijn. Ze voelen (soms onbewust) dat ze anders zijn. De omgeving kan dan onveilig voelen. Het kind kan zich niet gezien voelen. Hierdoor, en soms ook door het ontbreken van de juiste uitdaging, kan het kind ander gedrag gaan vertonen. Het kan zich druk en storend gedragen of juist stil en onzichtbaar zijn; het kan in de vechtmodus gaan staan, of zich aanpassen. Doe hier geen aannames en stel geen diagnoses; zelfs hulpverleners komen nogal eens met misdiagnoses bij een hb kind. Beter is het vragen te stellen. Een hb kind weet vaak zelf heel goed te beschrijven hoe het zich voelt en wat het nodig heeft. Geef opmerkelijk gedrag dat je signaleert door aan leerkracht of ouder en blijf je vragend opstellen. Spreek je bij vermoedens van hoogbegaafdheid wel uit; vaak denken ouders hier niet aan. Vrijwel iedere hoogbegaafde roept namelijk in eerste instantie ‘zo slim ben ik niet’. 
Ouders zijn natuurlijk een bron van informatie over hoe het kind zich thuis gedraagt. Wanneer dat erg afwijkt van het gedrag op school, ligt het dus aan de omgeving. Je continu moeten aanpassen kan veel vragen van een kind. Zie de zorgen van ouders en/of afwijkend gedrag in de klas dan ook als serieuze alarmsignalen.

Dat hb kinderen sociaal-emotioneel gezien minder sterk zouden zijn, is een hardnekkig vooroordeel. Wel kan het zijn dat ze naar oudere kinderen trekken. Mijn 6-jarige dochter wilde een tijdlang graag schaken. Bij klasgenoten die het paard vervolgens 8 vakjes vooruit zetten, was dat toch minder leuk. Het is voor een hb kind erg fijn als hij peers, oftewel ontwikkelingsgelijken, om zich heen heeft: dan is hij ook eens een keertje niet anders dan anderen. 
Muziekles kan van grote waarde zijn voor de sociale verbinding in je klas; voor het gevoel van erbij horen en het ondervinden van steun. Muziek verbindt immers jong en oud, rijk en arm. Kijk maar naar het publiek bij een concert: het enige wat ze gemeenschappelijk hebben is de liefde voor de muziek van dat moment. Mogelijk wil je je hierop focussen, dat kan met samenspel of een opdracht die goed is voor teambuilding.
Je kunt in je muziekles ook aan de slag met zelfexpressie, bijvoorbeeld door improvisatie; vrije improvisatie of improvisatie binnen een bepaalde muziekstijl, er is veel mogelijk. Bij een hb kind met een laag zelfbeeld geldt dat de omgeving extra veilig moet voelen vooraleer het bereid zal zijn een stukje van zichzelf te ontdekken en te laten zien. 
Geef het hb kind dan ook top down les: leg eerst het grote geheel uit – waar wil je naartoe met de opdracht? – deel het dan pas op in stukjes. Het creatieve brein van een hb kind gaat anders alle richtingen uit. Hierdoor denkt het kind het niet te begrijpen en dat geeft onrust. Ook muzikale structuur en bekende muziek zorgen voor een gevoel van veiligheid. De structuur kan bestaan uit een duidelijk ritme. Herhaling en een voor- en nazin geven ook  structuur.
Daarnaast voelt een ritmische improvisatie met een percussie-instrument veiliger dan een melodische improvisatie. 
Je kunt ook een creatieve opdracht bedenken die thuis kan worden uitgewerkt. Wellicht zie je een onverwacht resultaat doordat de opdracht in een veilige omgeving is gemaakt. Dit kan je ook inzicht in het kind geven.

Stel vragen

Wees als leerkracht niet bang om vragen te stellen over hoogbegaafdheid. Mijn persoonlijke ervaring is dat ik de leerkracht enorm waardeerde die zei: ‘Ik weet hier niets van af, maar ik wil mijn best doen.’
Probeer je zonder oordeel te verdiepen in het kind. Bevraag zijn muzikale interesses en observeer hoe het te werk gaat bij opdrachten. Vraag het kind wat het van je lessen vindt. Tot slot is het goed te weten dat dé hoogbegaafde niet bestaat. Immers, het zijn net mensen! 

Noot

* Deep level learning is begrijpend leren waarbij leerlingen en leerkrachten intrinsieke motivatie kunnen ontwikkelen. Het staat tegenover puur reproductief leren, oftewel ‘stampen’.

TIPS voor wie meer wil weten

• Webinars van Wijsjedeweg ‘Muziekplus’ gaan over hoe je als muziekdocent het beste kunt omgaan met hb muziekleerlingen
• Verdiep je in de onderwerpen intensiteiten, top down leren, compacten en verrijken, en flow (theorie van Csikszentmihaly)
• Lees boeken van Tessa Kieboom en James T. Webb
• Bezoek mensa.nl, een internationale vereniging voor hoogbegaafden
• Bezoek pharos.nl, een vereniging voor ouders van hb kinderen
• Zoek Facebookpagina’s met het onderwerp hoogbegaafdheid
• Vraag informatie op bij plusklassen
• Ga naar workshops van (lokale) hb-coaches.

Bronnen
Csikszentmihalyi, Mihaly (1990). Flow: the psychology of optimal experience.New York: Harper & Row. ISBN 9780060162535.
Kieboom, T. (2015). Hoogbegaafd. Als je kind (g)een Einstein is. Tielt: Lannoo 
Nottingham, J. (2021). De leeruitdaging, diep leren in de leerkuil. Vertaling: The Learning Challenge. Bazalt Groep, 2021.
Wood, V. R., Laycraft, K. (2020). How Can We Better Understand, Identify, and Support Highly Gifted and Profoundly Gifted Students? A Literature Review of the Psychological Development of Highly-Profoundly Gifted Individuals
and Overexcitabilities. Geraadpleegd op 28 maart 2024, van https://www.researchgate.net/publication/343937098_How_Can_We_Better_Understand_Identify_and_Support_Highly_Gifted_and_Profoundly_Gifted_Students_A_Literature_Review_of_the_Psychological_Development_of_Highly-Profoundly_Gifted_Individuals_and_Overexci