Muziek is een universele taal. Mensen die ik heb gesproken over muziek, specifiek over het maken van muziek, zijn het hierover eens. De in onze samenleving dominante (linguïstische) taal is niet voor iedereen even makkelijk te begrijpen. Muziek kan een goed alternatief zijn voor gesproken taal. Dit geldt zeker voor de mensen bij wie woorden om wat voor reden dan ook niet de effectiefste manier van contact maken zijn, zoals bij communicatief kwetsbare kinderen.
In dit artikel licht ik toe wie communicatief kwetsbare kinderen zijn en wat muziek voor hen kan doen. Ik beschrijf hoe ik dit heb onderzocht, wat de resultaten zijn en sluit af met praktische adviezen. Ook geef ik voorbeelden hoe
een muziekactiviteit zó is in te richten dat het deze groep kan helpen in hun ontwikkeling.

Taal van emoties
Muziek wordt ook wel de taal van emoties genoemd. De bekende Britse neuroloog Oliver Sacks beschrijft dat als volgt in zijn boek ‘Musicophilia’: Music can move us to the heights or depths of emotion. It can persuade us to buy something or remind us of our first date. It can lift us out of depression when nothing else can. It can get us dance to its beat. But the power of music goes much, much further. Indeed, music occupies more areas of our brain than language does - humans are a musical species. (vertaling: zie onderaan artikel bij ‘noot’)

Communicatief kwetsbare kinderen volgen vaak, maar niet altijd, speciaal onderwijs. Helaas blijkt dat deze groep maar weinig of zelfs geen muziekonderwijs krijgt. Muziek is in de klas de afgelopen decennia sowieso flink
wegbezuinigd en kreeg een steeds lagere, of zelfs geen prioriteit in het curriculum. Hierdoor komen kinderen die het meest zouden hebben aan muziekactiviteiten er weinig of niet mee in aanraking. 
Daar komt nog bij dat deze kinderen vaker deel zijn van een gezin met een lagere sociaaleconomische status dan hun leeftijdsgenootjes (Storm, 2009). Dat zijn weer precies de kinderen die thuis minder in aanraking komen met
muziekonderwijs (Van der Ploeg, 2018).
Door muziekactiviteiten consistent in de klas aan te bieden, bereikt muziek deze kinderen wel. Daarmee kunnen muziekactiviteiten als bijeffect een positieve invloed hebben op de kansengelijkheid in Nederland. 

Aanleiding en opzet onderzoek
Als afstuderend Toegepast Psycholoog wilde ik onderzoeken wat muziek kan betekenen voor de hierboven geschetste doelgroep. Mijn docent vroeg waarom muziek een relevant onderwerp was voor mijn scriptie: “Is het niet passender voor een pabo- of conservatoriumstudent?”. Tijdens de lockdown in de coronacrisis was ik banjo gaan spelen. Ik voelde wat een positieve kracht muziek had op mijn psychisch welbevinden en later ook in mijn sociale leven. Deze ervaringen motiveerden mij enorm om dit onderzoek uit te voeren en iets van dit gevoel om te zetten naar meetbare informatie. Spelen met muziek en later het samen maken van muziek opende een wereld aan mogelijkheden voor mij. Naast student was ik ook parttime persoonlijk begeleider van kinderen en jongeren, vaak communicatief kwetsbaar. Ik kon niet wachten om deze mogelijkheden te delen met deze groep. 

er moet meer bewustzijn komen van de voordelen

Ik sloot me aan bij een overkoepelend onderzoek van de lectoraten ‘Diversiteit in leren en gedrag’ en ‘Kunsteducatie’ van de Hanzehogeschool te Groningen. Carla Geveke en haar collega’s begonnen net met het STEAM Ahead-onderzoek. STEAM staat voor Science, Technology, Engineering, Arts and Mathematics. Mijn onderzoek richtte ik op de “A”, de Arts. 
In het kader van mijn onderzoek zijn de huidige situatie en knelpunten voor muziekactiviteiten binnen het speciaal onderwijs in kaart gebracht. Onder ‘muziekactiviteit’ verstaan we alle activiteiten waarbij muziek wordt gebruikt. Daarnaast hebben we manieren gevonden en beschreven om muziekactiviteiten zó in te zetten in het speciaal onderwijs dat het de expressie, interactie en communicatie van de deelnemers stimuleert. Er zijn zeven diepteinterviews gehouden met professionals binnen het speciaal onderwijs: twee muziekdocenten, twee muziektherapeuten en drie leerkrachten die muziek gebruiken in hun lessen. Zij hebben werkervaring in zowel het reguliere als het speciale basis- en voortgezet onderwijs in functies als docent, cultuurbegeleider of cultuuradviseur. Sommigen hebben ook banen (gehad) in de zorg of in de cultuursector. 

Knelpunten en mogelijkheden volgens het werkveld
Volgens de geïnterviewden moet er meer bewustzijn komen bij hun collega’s, schoolbesturen en de overheid van de voordelen van muziek in het speciaal onderwijs, zodat er meer tijd en middelen voor worden vrijgemaakt.
Schoolbesturen zijn vaak gericht op meetbare resultaten. Ook op de pabo is meer aandacht nodig voor het gebruik van muziek als middel. De opleiding tot muziekdocent is gericht op muzikale resultaten en kan meer aandacht geven aan de diversiteit in ontwikkelingsperspectieven die muziekeducatie kan bieden.
Schoolbesturen kunnen samenwerken met muziekdocenten om leerkrachten de tijd, moed en inspiratie te geven om met muziek aan de slag te gaan. Door onderzoeken zoals deze en via organistaties als Méér Muziek in de Klas  kunnen schoolbesturen hopelijk inzien dat muziek op hun school kan zorgen voor een betere sfeer, betere ontwikkeling en zelfs hogere meetbare leerprestaties van hun leerlingen. Dat laatste is mogelijk als leerkrachten muziek inzetten ter ondersteuning van reguliere, meetbare vakken. 
Muziekdocenten kunnen hun muziekles zo inrichten dat deze de expressie,interactie en communicatie van de deelnemers uitdaagt, en ze de ruimte geeft om zich te ontwikkelen. Als muziekdocent heb je de kennis en middelen om zowel leerlingen als leerkrachten de taal van de muziek te leren. Leerkrachten kunnen hun kennis over de leerlingen, hun ontwikkelingsprocessen en de groepsdynamiek delen met de al dan niet tijdelijke muziekdocent. Leerkrachten kunnen op hun beurt van de muziekdocent leren hoe zij muziek gedurende de hele dag kunnen gebruiken ter ondersteuning van reguliere vakken. De muziekdocent of muziektherapeut betrekt dan de vaste leerkracht bij een muziekactiviteit en leert hem of haar omgaan met ritme en simpele instrumenten zoals de ukelele.

Praktische adviezen
Hier volgt praktisch advies aan muziekdocenten, muziektherapeuten en leerkrachten bij het geven van een muziekactiviteit op een manier die de interactie, communicatie en expressie van leerlingen prikkelt. Dit zijn manieren die vaker werden genoemd tijdens de interviews. In de tabel op pagina 17, ‘Adviezen’, kun je zien welke adviezen het vaakst werden gegeven. Daarna volgen voorbeelden van direct bruikbare werkvormen die tijdens een muziekactiviteit kunnen worden ingezet. 

1. Bied duidelijkheid/kaders
Duidelijke kaders bieden waarin vrijheid kan ontstaan, is het vaakst genoemde advies. Vrijheid ontstaat binnen kaders, volgens de deelnemers. Het is heel belangrijk dat je van tevoren aangeeft, ‘wat gaan we vandaag leren’, ‘wat verwacht ik van jou’ en ‘wat mag je zelf’, en dan beginnen. Dat is in het speciaal onderwijs heel belangrijk, dat je kadert, aldus een muziekdocent. Dit schept veiligheid en vrijheid zodat deelnemers durven te creëren  en improviseren. Denk aan een jamsessie waarbij je een kind in de toonsoort C begeleidt en vertelt dat hij alleen op de witte pianotoetsen mag spelen. Of dat je een kind eerst een deel van een drumstel aanbiedt voordat je het alle onderdelen laat bespelen, zie de afbeelding ‘Drumstel’. Aspecten van de les visueel maken kan ook duidelijkheid bieden aan deze doelgroep. 

2. Dirigeren en ‘sfeerbeheer’
Een veilige sfeer is erg belangrijk, blijkt ook weer uit dit onderzoek. Om een veilige sfeer te creëren zingt een muziekdocent in haar eigen woorden “hard, vals, en ongelijk” zodat de leerlingen dit ook durven te doen. Zij speelt zeker géén moeilijke of lastige muziekstukken aan het begin van de lessen. De leerlingen kunnen hierdoor geïntimideerd raken en hun eigen vaardigheden hiermee vergelijken. 
Dat kinderen het gevoel hebben dat ze mogen falen, is erg belangrijk: “Het beste werkt als ik zelf dingen verkeerd doe”, aldus deze muziekdocent. Ieder kind tot zijn of haar recht laten komen is over het algemeen een belangrijke waarde. Dit blijkt ook heel belangrijk bij een sociale muziekactiviteit. Je kunt bijvoorbeeld bepaalde kinderen op de voor- of achtergrond zetten: je geeft een verlegen kind een dirigentenrol of geeft een kind dat veel op de voorgrond treedt een taak in het onderhouden van een basisritme. Hier komt kennis over de leerlingen van pas, wat ons bij het volgende advies brengt. 

3. Werk mét de groep
Kennis hebben van de groepsdynamiek. Je moet weten wat binnen de groep speelt en wat per leerling de ontwikkelpunten zijn op het gebied van communicatie, interactie en/of expressie. Dit kun je bespreken met de vaste leerkracht van de klas, zorgmedewerkers of met ouders. ‘Aansluiten bij de groep’ en ‘meegaan met de tijd’ werden vaak genoemd als tip. Je kunt bepaalde kinderen met een computer laten werken. Beats maken, in plaats van mee (moeten) zingen. Meerdere leerkrachten en muziekdocenten zeiden dat jongeren en kinderen met ASS hier veel baat bij kunnen hebben. De leerlingen kunnen onderling contact hebben over hun product, wat voor veel  communicatie en interactie kan zorgen die zij anders niet of moeilijker waren aangegaan, volgens de geïnterviewden. 
Het bieden van autonomie blijkt erg goed te zijn voor het uitlokken van expressie en interacties. Denk hierbij aan eigen keuze van liedjes, instrumenten, opdrachten of vorm van uitvoering. Een muziekdocent vroeg haar klas wat ze leuk vonden aan haar muzieklessen, de leerlingen antwoordden: “Dat we zo veel zelf mochten doen.” 

4. Houding en lesstijl van de docent
Enthousiasme, ‘gek doen’, en authenticiteit en eigen lesstijl zijn krachtige eigenschappen en vaardigheden voor een leerkracht en muziekdocent, volgens de deelnemers. Dit kan drempels en schaamte wegnemen en  enthousiasme opwekken bij leerlingen en de communicatie tussen docent en leerling gemakkelijker maken. Muziekdocenten en leerkrachten durven niet altijd de controle los te laten. Dit is wel belangrijk: “Daar moet je een stukje opgeven. Anders krijg je niet ook de autonomie om zich te uiten ontwikkeld bij kinderen”, aldus een leerkracht. Geïnterviewden zagen dat collega’s bang zijn voor chaos, terwijl een beetje chaos ook kan zorgen voor creativiteit.  Vrijheid kan ontstaan binnen kaders. 
Verder kan resultaatgerichtheid (op muzikale resultaten) een belemmering zijn voor de ontwikkeling van expressieve en communicatieve vaardigheden. Het durven loslaten van de controle en resultaatgerichtheid kan ook bijdragen aan een groter zelfvertrouwen en een sterker groepsgevoel. 

5. Complimenteren
En gaan al de bovengenoemde dingen goed: wordt er volop expressie getoond, gecommuniceerd met elkaar en samengewerkt? Deel dan vooral complimenten uit! Het werkt namelijk voordelig om veel complimenten te geven wanneer leerlingen tekenen van interactie, communicatie en/of expressie vertonen - dus niet alleen bij muzikaal resultaat. Het is extra belangrijk om te weten wat per leerling een stap in de goede richting is. Wat voor de ene leerling vanzelfsprekend is kan voor de ander een gigantische stap zijn!

Werkvormen
Vormen van onderzoekend, ontwerpend en samenwerkend leren dragen bij aan het stimuleren van expressieve, interactieve en communicatieve vaardigheden van de deelnemers. Dat blijkt uit zowel dit onderzoek als uit het  STEAM Ahead onderzoek. Voorbeelden zijn: zelf een muziekinstrument maken of een drama-werkvorm beginnen om deelnemers te laten loskomen. Meer voorbeelden van werkvormen met onderzoekend, ontwerpend en samenwerkend leren zijn te vinden in de tabel ‘Aangeraden werkvormen’ die we wegens ruimtegebrek hier, alleen online bij het artikel plaatsen.

Muziek verbetert levenskwaliteit
Muziek aanbieden in het speciaal onderwijs kan de levenskwaliteit van de leerlingen echt verbeteren (Gous-Kemp, 2013; Hallam & MacDonald, 2013). Een geïnterviewde die muziekactiviteiten heeft opgezet binnen een  scholengemeenschap zei: “Zo’n muziekactiviteit dat geeft en schept een heel andere band tussen jou en de leerling dan wanneer je rekenles geeft. [...]. Het gaat dus niet over goed of fout. Het gaat over gevoelens, expressie, wat je net zei. Je leert kinderen ook op een andere manier kennen. Je ziet ze anders reageren, maar ook zie je andere talenten bij kinderen die je regulier in de lessen niet ziet, of minder ziet. En het is ook heel mooi om het tijdens een ouderavond daarover te hebben met ouders. [ ... ] We hebben het vaak over problemen, het zijn vaak wel zorgenkindjes. En dan is het super om te zeggen ‘jouw kind zingt fantastisch’ [ ... ].” 

een emotioneel kind pakte een gitaar en kalmeerde zichzelf door te tokkelen

Why isn’t everyone vegan yet?!
Na afloop van dit onderzoek heb ik de resultaten, adviezen en werkvormen toegepast tijdens werk in het onderwijs en de BSO, met nog maar relatief weinig kennis over muziek. Ik gaf speelse, interactieve en niet-resultaatgerichte muziekactiviteiten aan kinderen van allerlei leeftijden. Ik was enthousiast, deed soms wat gek maar bleef altijd mezelf. De oefeningen en werkvormen sloten aan bij de groep, lieten ruimte voor autonomie van de deelnemers en zaten vol complimenten op vooral expressieve, sociale, maar ook op de muzikale overwinningen. Ik heb hierdoor onvergetelijke momenten meegemaakt. Zo heb ik bijvoorbeeld een kind op het autismespectrum een lied laten  maken over wat hij echt belangrijk vond: ‘Why isn’t everyone vegan yet?!’ en voor zijn afscheid de kinderen van de school een lied voor hem laten maken en uitvoeren. Een nét-geïmmigreerde peuter die nog geen Nederlands kon, bloeide op in zijn sociale contact tijdens mijn muziekacitviteiten. “Musica!” riep hij vol blijdschap, soms nog door zijn tranen heen, als hij me zag. Een kind met hulpvragen op het gebied van emotieregulatie dat ik gitaar leerde  spelen, liep naar buiten na een ruzie met een klasgenoot. Ik zag dat ze vervolgens een gitaar had gepakt en zichzelf kalmeerde door te tokkelen onder een boom. Voor communicatief kwetsbare kinderen is het belangrijk dat niet alleen zij, maar ook hun leerkracht en de hele klas zo vroeg en lang mogelijk muziek in de klas krijgen aangeboden. Voor hen is een veilige, goede sfeer en groepsdynamiek extra belangrijk. Door de in dit artikel genoemde manieren van werken aan of juist af te leren, kunnen jouw muziekactiviteiten bijdragen aan een leuke, veilige en verbindende leeromgeving, voor ieder kind. Wat ga jij doen? 

“een muziekactiviteit schept een heel andere band tussen jou en de leerling”

Dit artikel is een bewerking van de scriptie over het afstudeeronderzoek van Merijn Rhebergen voor Toegepaste Psychologie bij de Hanzehogeschool Groningen. Wil je het hele onderzoek lezen of heb je vragen? Mail
merijn-rhebergen@hotmail.com. 

Literatuur
Gous-Kemp, C. (2013). The creative use of music in inclusive education: Bringing harmony to the classroom. Education as Change, 18(1), 191–206. doi.org/10.1080/16823206.2013.847012 
Hallam, S. (2010). The power of music: Its impact on the intellectual, social and personal development of children and young people. International Journal of Music Education, 28(3), 22. doi.org/10.1177/0255761410370658
Hallam, S., & MacDonald, R. (2013). Introduction: Perspectives on the power of music. Research Studies in Music Education, 35(1), 83–86. doi.org/10.1177/1321103x13488485
Hallam, S. (2016). The Impact of Actively Making Music on The Intellectual, Social and Personal Development of Children and Young People: A Summary. Voices: A World Forum for Music Therapy, 16(2), 1–19.  doi.org/10.15845/voices.v16i2.884
Lorenzo, O., Herrera, L., Hernández-Candelas, M., & Badea, M. (2014). Influence of music training on language Development. A longitudinal study. Procedia - Social and Behavioral Sciences, 128, 1.  doi.org/10.1016/j.sbspro.2014.03.200
Rhebergen, M. (2021). Muziek is taal [Bachelorscriptie, Hanzehogeschool]. Storm, I. (2009). Naar een integrale aanpak van gezondheidsachterstanden (270171001). Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu. 
Geraadpleegd  van rivm.nl/bibliotheek/rapporten/270171001.pdf 
Van der Ploeg, J. (2018). De sociale ontwikkeling van het schoolkind (2de ed.). Houten, Nederland: Bohn Stafleu van Loghum. doi.org/10.1007/978-90-368-2232-9_6

Noot
1 Muziek kan diepgevoelde emoties bij ons losmaken. Het kan ons aanzetten tot het kopen van een artikel of ons herinneren aan onze eerste date. Het kan ons uit een depressie halen terwijl dat met andere middelen niet lukt. We dansen mee met het ritme van muziek. Maar de kracht van muziek gaat heel veel verder. Muziek neemt zoals bekend meer delen van onze hersenen in beslag dan taal – muziek is niets minder dan een onderdeel van het mens-zijn.