In november 2021 kwamen buitenlandse specialisten in aangepaste muziekinstrumenten naar Nederland voor de conferentie My Music Ability. Zij bezochten hier ook scholen voor speciaal onderwijs, waar hun instrumenten in gebruik zijn genomen.

Op dinsdagmiddag 9 november 2021 kijken muziekdocenten Marijke Smedema en Hannie Donker van so-school Olivijn en vso-school Aventurijn in Almere met belangstelling toe hoe de Noorse Elin Skogdal, en de Engelse dr. Tim Anderson hun elektronische instrumenten voor de leerlingen klaarzetten.

Elin is verbonden aan het SKUG Centre in de Noorse stad Tromsø dat muziekonderwijs verzorgt voor mensen met een beperking. Tim Anderson ontwikkelt al meer dan 25 jaar computerprogramma’s voor aangepaste elektronische muziekinstrumenten, voor mensen met een beperking. Samen zijn ze in Nederland om hun kennis over deze aangepaste muziekinstrumenten te delen.

Vandaag doen ze dat met vakleerkrachten, fysiotherapeuten en logopedisten van de twee scholen voor speciaal onderwijs in Almere. Daar waren ze van harte welkom om hun nieuwste computerprogramma te testen met een aantal leerlingen. Vandaag maken de kinderen muziek met zowel het E-Musikk oogbesturingsinstrument als een switchbox: een instrument bestaande uit grote knoppen waarop je kunt drukken om geluid te produceren.

Samuel gaat werken met de switchbox. Hij zit in een rolstoel en heeft een meervoudige beperking. Elin zoekt een goede plek voor de knop waarmee Samuel de muziekfrases zelfstandig met zijn vuist kan aansturen. “Het is belangrijk dat hij de muziek maakt en niet ik. Hij bepaalt wanneer er muziek klinkt”, benadrukt Elin. Samuel heeft al snel door hoe het werkt: zodra er een nieuwe afbeelding op het scherm verschijnt, kan hij de knop aantikken en klinkt er een nieuwe muziekfrase. Het aantikken van de knop kost hem zichtbaar veel energie, toch gaat hij schijnbaar onvermoeibaar door. Hij lijkt er plezier aan te beleven. Dat zien de fysiotherapeut en logopedist van Samuel ook. De logopedist legt de knop op een plek die iets comfortabeler is voor Samuel.

Bryan, een geoefende eye-gazer komt erbij. Hij heeft ervaring met het maken van muziek met oogbesturing. Muziekdocente Marijke vertelt hem dat hij vandaag met een ander programma gaat werken dan hij gewend is. Daar kan hij ook elektrische gitaar mee spelen. Bryan houdt van de elektrische gitaar en hij weet deze in het nieuwe computerprogramma van SKUG al snel te vinden. Hij heeft wel zin in een potje lekker rocken.

Als de leerlingen een tijdje met hun nieuwe muziekinstrumenten hebben geoefend, is de les alweer bijna ten einde. Maar voordat ze het lokaal verlaten, wordt er nog gezamenlijk gemusiceerd: Yesterday van de Beatles. Juf Marijke geeft de leerlingen om beurten een solo terwijl juf Hannie de band live begeleidt op drums.

Unieke muziekschool in Noorwegen

De mensen van SKUG geven tijdens hun bezoek aan Nederland een aantal presentaties op de conferentie My Music Ability, dat over inclusieve muziekeducatie gaat. Tijdens deze presentatie vertelt Elin dat SKUG een van de weinige muziekscholen in Noorwegen is die muziekonderwijs verzorgt aan kinderen en volwassenen met een beperking.

Vertaald naar het Nederlands staan de letters S, K, U en G voor ‘Samen Muziek maken en Componeren Zonder Grenzen’. Het doel van SKUG is muziekonderwijs mogelijk maken voor iedereen die niet op een traditioneel muziekinstrument kan spelen. Doordat SKUG ook onderdeel uitmaakt van de reguliere kunsteducatieve instelling ‘Tromsø Kulturskolen’, spelen leerlingen met een beperking ook samen met leerlingen zonder een beperking. Leerlingen kunnen naar het SKUG Centre komen voor muzieklessen, en docenten van SKUG gaan ook zelf naar basisscholen in de omgeving om daar muziekonderwijs te geven.

Elin legt uit dat de meeste leerlingen met een beperking in Noorwegen naar het reguliere onderwijs gaan. Tijdens de muzieklessen viel haar op dat deze leerlingen vaak niet meededen aan muziekoptredens van de klas. Maar SKUG wil juist dat alle leerlingen actief muziek maken en zoekt daarom net zolang totdat er een passend instrument is gevonden voor een leerling met een beperking.

Sommige leerlingen kunnen alleen hun ogen, een voet of vinger bewegen, en ouders of leerkrachten denken daardoor wel eens dat die leerlingen geen muziek kunnen maken. SKUG zoekt dan naar een instrument op maat, bijvoorbeeld het eerdergenoemde muziekprogramma dat je met je ogen bestuurt, of een switchbox met knoppen waar je met je hoofd tegenaan drukt waardoor het instrument geluid produceert. Daarmee hoeft een leerling niet passief aan de zijkant mee te luisteren maar kan zij zelf meespelen met de rest van haar klasgenoten.

Elin benadrukt hoe bijzonder het is voor een muziekschool in Noorwegen dat zij als docent niet alleen muziekles hoeft te geven, maar ook tijd in haar aanstelling krijgt om de aangepaste muziekinstrumenten te ontwikkelen. Doordat zij de nieuwe muziekinstrumenten meteen kan uitproberen met leerlingen, worden die instrumenten ook snel aangepast en verbeterd. Daarnaast heeft SKUG twee musici met een beperking in dienst die meehelpen om de instrumenten te ontwikkelen en te testen.

E-Musikk en switch boxes

De ontwikkelaars bij SKUG hebben de afgelopen twintig jaar samen met Tim Anderson verschillende softwaresystemen ontwikkeld, die de basis vormen voor verschillende op maat gemaakte elektronische muziekinstrumenten. Daarnaast is het onderwijssysteem ‘E-Musikk’ ontwikkeld waarmee leerlingen muziek kunnen leren spelen, en kunnen leren componeren met oogbesturing en switches.

Maar hoe ziet bijvoorbeeld het oogbesturingsinstrument eruit? Je ziet plaatjes verspreid over een computerscherm. Door te staren naar een plaatje activeer je een geluid, en door naar het volgende plaatje te staren, activeer je het volgende geluid. De plaatjes op het scherm kunnen naar keuze variëren van concrete dieren tot abstracte figuren.

Het programma van SKUG bevat een enorme bibliotheek aan geluiden en liedjes in allerlei stijlen en genres, die aan de plaatjes kunnen worden gekoppeld. Een leerling kan bijvoorbeeld uit het programma eerst een bluesakkoordenschema kiezen. Vervolgens kan zij, terwijl dat akkoordschema klinkt, improviseren door naar verschillende plaatjes te staren waardoor verschillende noten worden geactiveerd.

Elin en Tim ervaren echter dat leerlingen niet alleen maar willen improviseren, maar ook liedjes willen spelen die ze zelf kennen: “We hebben daarom muzikale frases aan de bibliotheek toegevoegd: ieder plaatje waar je naar staart, activeert een frase van een gezongen of een gespeeld lied.”  Elin voegt daaraan toe dat de gezongen frases van een lied ook gebruikt worden voor call-and response-spelletjes in de klas. De leerling met een beperking activeert door het staren naar een plaatje de call, en klasgenoten zingen of spelen de response.

Als laatste lichten Elin en Tim toe dat zij ook game-, dieren- en alledaagse geluiden opnemen in de bibliotheek. Hiermee kunnen leerlingen hoorspelen maken: een leerkracht of medeleerling leest een verhaal voor, en de leerling die het E-Musikk oogbesturingsintrument bespeelt, kan daar geluiden aan toevoegen.

Het E-Musikk programma kan ook worden toegepast in combinatie met een switchbox of met meerdere switches. Dit zijn grote ronde gekleurde knoppen, met een interface verbonden aan het E-Musikk programma, waarop je kunt drukken met een voet, hand, of hoofd, waardoor er geluid wordt geproduceerd. Welke geluiden dat zijn, kun je zelf programmeren. Bijvoorbeeld vier verschillende akkoorden bij vier verschillende knoppen. Met de akkoorden kan een leerling een lied begeleiden of in een band spelen.

Als het wisselen van de ene naar de andere knop motorisch nog te moeilijk is, kan een leerkracht via het E-Musikk programma het akkoord alvast wisselen, terwijl het kind op dezelfde knop blijft drukken. Op die manier kan een leerling al snel samenspelen met anderen, niet gehinderd door zijn beperking.

Tim en Elin, en hun collega Einar Berg-Olson hebben sinds kort ook de mogelijkheid ontwikkeld om met het E-Musikk programma muziek te componeren, op te nemen en weer af te spelen. Dit geeft leerlingen nu ook de mogelijkheid om hun eigen muzikale ideeën vast te leggen en uit te voeren of te laten uitvoeren.

Uitgangspunten

SKUG hanteert een aantal belangrijke uitgangspunten voor hun E-Musikk onderwijs. Elin en Tim benoemen dat leerlingen de kans moeten krijgen om zich muzikaal te ontwikkelen. Die ontwikkeling kan op allerlei manieren plaatsvinden. Zo kan een leerling beter op het E-Musikk oogbesturingsinstrument worden doordat de plaatjes op het scherm kleiner gemaakt worden en de leerling gerichter leert te staren naar een plaatje. Of een leerling gaat beter horen wanneer er van akkoord gewisseld gaat worden in een lied en staart daarom op tijd naar het volgende plaatje dat een ander akkoord activeert.

Elin vertelt dat de muzikale ontwikkeling soms traag verloopt bij leerlingen met een beperking. Het is daarom belangrijk om niet per les te kijken hoe een leerling zich ontwikkelt, maar te observeren hoe die ontwikkeling over meerdere lessen verloopt en om die ontwikkeling te blijven stimuleren.

Een ander belangrijk punt voor SKUG is dat leerlingen zoveel mogelijk zelfstandigheid krijgen tijdens de muziekles. Dit houdt in dat zij zoveel mogelijk ruimte krijgen om eigen al dan niet muzikale keuzes te maken: welk nummer of muziekstuk willen de leerlingen spelen? Welk geluid moet worden geprogrammeerd? Hoe groot moeten de plaatjes op het scherm zijn? Welke afbeeldingen willen leerlingen?

Om hun autonomie te vergroten, moeten leerlingen het gevoel hebben dat zij muzikaal ‘de baas’ zijn, en dat ze zeggenschap hebben over hun muzikale ontwikkeling.

Daarnaast staan in het muziekonderwijs van SKUG sociale en muzikale interactie centraal. Leerlingen nemen zoveel mogelijk deel aan groepslessen en spelen samen met leerlingen met en zonder een beperking. Ook treden leerlingen met hun E-Musikk-instrument op in allerlei ensembles, waarbij traditionele muziekinstrumenten worden gecombineerd met E-Musikkinstrumenten.

Tot slot vertelt Elin dat het een krachtige ervaring is voor ouders, leerkrachten en muziekdocenten, om te zien dat kinderen van wie ze eerst dachten dat die helemaal geen muziekinstrument zouden kunnen spelen, nu op het podium staan en meedoen met een optreden. Bovendien voelt het kind met een beperking zelf dat het niet alleen gezien wordt als ‘iemand in een rolstoel’, maar als een volwaardig lid van een band of ensemble.

Toekomstdroom

Een maand na het bezoek zoeken we muziekdocente Marijke weer op. We zijn benieuwd wat het contact met SKUG oplevert voor haar lessen. Maar eerst vragen we haar hoe zij ertoe is gekomen om überhaupt met oogbesturings- en switchboxinstrumenten te werken.

Marijke: “Ik ervaarde al een tijdje dat ik leerlingen met een meervoudige beperking muzikaal te weinig kon bieden. Omdat sommige leerlingen al oogbesturingsprogramma’s hadden, ben ik het oogbesturingsprogramma EyePlayMusic gaan gebruiken, ontwikkeld door stichting My Breath My Music [zie ook het interview over My Breath My Music, of pagina 12-14 van de papieren Pyramide - red.].” Zij kon toen eindelijk improviseren met die leerlingen.

Tegelijkertijd merkte ze dat ze ook graag andere leerlingen muzikaal nog beter wilde bedienen. Toen de stichting Alkind haar benaderde om op hun kosten instrumenten aan te schaffen, greep Marijke haar kans en kocht switchboxes. De stichting Alkind zet zich in voor de belangen van kinderen en jongeren tot 23 jaar met een beperking of met een sociale afstand in Almere en omgeving. Leerlingen met oogbesturingsapparaten en met switchboxes konden nu samen met de andere leerlingen muziek maken.

Marijke vertelt dat ze met haar nieuwe instrumenten wel tegen problemen aanliep: “Tijdens de muziekles moest ik steeds tussen verschillende computerprogramma’s schakelen: wilde ik akkoorden gebruiken dan moest ik bij het ene programma zijn, en voor percussiegeluiden weer bij het andere.”

De kennismaking met de software van SKUG is fijn omdat deze zo’n uitgebreide bibliotheek aan muziek en geluiden heeft. Marijke kan nu vanuit één computerprogramma werken en hoeft niet meer te schakelen tussen meerdere programma’s. Bovendien kunnen muziekdocenten met de software van SKUG zelf muziek opnemen, deze opnamen toevoegen aan de bibliotheek en delen met anderen. Marijke lacht: “Er staan nu wel heel veel Noorse liedjes in!”

Marijke benoemt wel dat je over een ‘ICT-drempel’ heen moet en dat het tijd kost om het computerprogramma te leren kennen. Als je dat hebt gedaan, levert het volgens haar veel op voor leerlingen omdat zij actief muziek kunnen maken. Ze geeft het voorbeeld van de laatste muziekles voor de kerst. Een leerling kon nu met een switch het zingen leiden door steeds een frase van het lied ‘We wish you a merry Christmas’ in te zetten, terwijl de andere leerlingen de frase meezongen. Zij vertelt dat de leerling met de switch van oor tot oor glimlachte, en niet meer wilde stoppen met het kerstlied. Ten slotte vragen we Marijke wat haar toekomstdroom is.

“Op school hebben we nu de mogelijkheden om met oogbesturing en switches muziek te maken. Mijn droom is dat we in Almere ook een naschools aanbod kunnen ontwikkelen voor leerlingen met een beperking, waarin kinderen met en zonder beperking samen muziek kunnen maken. Hiervoor is het belangrijk dat we op scholen en muziekscholen minder traditioneel naar muziekinstrumenten gaan kijken, maar uitgaan van de mogelijkheden van ieder individu. Door alle technologische ontwikkelingen is muziek maken zonder grenzen nu dichterbij dan ooit.”

Noten

De namen van de leerlingen zijn gefingeerd (terug naar de tekst over Samuel)

Meer informatie

- SKUG: information leaflet (pdf)
- over Switches in Nederland:
- over Alkind, stichting voor de belangen van kinderen en jongeren tot 23 jaar met een beperking of met een sociale afstand in Almere en omgeving

Als je wilt experimenteren met E-Musikk instrumenten, neem dan voor tips contact op met Marijke Smedema: marijkesmedema@telfort.nl.