download het werkblad

Luisterlijst op Spotify

Duik in je muzikale onbewuste

Leerlingen luisteren naar verschillende muziekstijlen en vertalen hun vrije associaties in beeld of verhaal. De les is aanpasbaar voor alle groepen in het (speciaal) basis- en voortgezet onderwijs en voor volwassenen.

Zelf zingen en muziek maken hebben in mijn muzieklessen de hoogste prioriteit. Daardoor vergeet ik soms een ander cruciaal aspect van muziekeducatie: kinderen kennis laten maken met verschillende muziekstijlen uit allerlei tijdsperiodes en plekken op de wereld.

Vrije associatie

In deze les gaat het om vrije associatie. Van leerlingen wordt op school meestal verwacht dat ze dat ene goede antwoord geven. In deze les zijn nadrukkelijk alle antwoorden goed. Vrije associatie gaat niet bij iedereen vanzelf, daarom is er het werkblad met veilige meerkeuze-opties. Daarnaast is er een leeg vak waar kinderen in mogen tekenen en schrijven. Elk kind kan zo op zijn eigen manier werken. De hele creatieve out-of-the-box leerling verzint misschien een eigen verhaal en/of maakt er een gekke tekening bij. Gestructureerde leerlingen die van kaders houden, krijgen de mogelijkheid om rustig te luisteren en het vakje aan te vinken dat wat hen betreft het beste past bij de muziek.

Het werkblad zorgt ervoor dat kinderen echt luisteren, een verhaal bedenken en (meestal) wegblijven bij een waardeoordeel over de muziek.

Er volgt een heel ander gesprek na deze les dan wanneer je vier losse fragmenten laat horen zonder luisteropdracht. In dat geval verzand je vaak in saaie discussies over welke muziek wel of niet mooi was. Door deze droomles met de leerlingen te doen, zullen ze automatisch muzikale aspecten koppelen aan een narratief. Het leuke is dat ze er hun eigen verhaal van maken. Een snel loopje op de viool kan voor het ene kind een spannende nachtmerrie voorstellen, maar voor een ander kind een blije droom verklanken. Op deze manier leren kinderen dat muziek voor iedereen een andere betekenis kan hebben.

Door deze les te doen kun je complexe muziek aanbieden aan kinderen, zonder dat het ingewikkeld of saai voor ze wordt. Voor het gemak heb ik een Spotify- en YouTube-afspeellijst gemaakt met voorbeelden die je kunt gebruiken, maar het is natuurlijk ook mogelijk om andere muziek te kiezen waar je kinderen graag mee in aanraking wilt brengen. Ik raad wel aan om voornamelijk instrumentale muziek te gebruiken, of vocale muziek waarvan de leerlingen de taal niet verstaan. Zo voorkom je dat de gezongen tekst leidend wordt in hun associaties.

Randvoorwaarden

Het lijkt misschien een open deur, maar het is belangrijk dat leerlingen de muziek goed kunnen horen. Muziek via het DigiBord afspelen is prima, meestal zijn de speakers van goede kwaliteit. Kleine draagbare speakers zoals de JBL-Charge voldoen ook. Het geluid van een telefoon niet.

Zorg ervoor dat er geen beeld bij het geluid te zien is voor de leerlingen. Het gaat erom dat ze hun gehoor gebruiken en niet afgeleid worden door visuele stimuli. Eis dat de leerlingen stil zijn als er muziek klinkt en praat er zelf niet doorheen, ook niet om kinderen tot stilte te manen. Als het onrustig is, zet dan altijd eerst de muziek uit voordat je begint te praten. De leerlingen zullen het waarderen, vooral introverte kinderen vinden dit een heel fijne les, omdat ze de tijd hebben om hun eigen gedachten te ordenen. Ze hoeven niet op de voorgrond te staan of zelf te zingen en spelen. Gun het hen dat het echt stil is als de muziek klinkt. Het verbaast me altijd hoe sommige kinderen die me nooit echt opvallen tijdens de muziekles in deze les een heel rijke fantasie blijken te hebben en losgaan met de opdracht. Het kan echt ontroerend, grappig en verrassend zijn waar de leerlingen mee komen.

De opdracht is leuk om te doen voor alle leeftijden, dus leg telefoon en nakijkwerk in de la en doe vooral zelf mee met de leerlingen. Het komt de energie in de klas ten goede en zorgt ervoor dat de kinderen zich beter kunnen concentreren dan wanneer je met iets anders bezig bent. Tijdens de evaluatie heb jij ook iets om te laten zien, leerlingen vinden het geweldig om ook jouw associaties te zien en te lezen.

Stap 1: De juiste omgeving

Zorg ervoor dat de kinderen aan hun tafel zitten en dat de tafels leeg zijn. Deel de werkbladen uit. De leerlingen hebben minimaal een tekenpotlood nodig, maar het is leuker als ze ook een aantal kleuren hebben zodat ze desgewenst met kleur kunnen werken. Liever geen pennen of stiften, omdat ze daarmee minder nuances kunnen aanbrengen. Terwijl de kinderen naar de muziek luisteren, mogen ze aankruisen wat voor soort droom (van blije droom tot nachtmerrie) ze vinden passen bij de muziek. Naast de aankruisvakjes staat een leeg vlak waar ze kunnen tekenen wat de muziek in hen oproept. Leg uit dat het geen quiz is waarbij ze steeds het goede antwoord moeten raden, maar dat het de bedoeling is dat de kinderen zelf luisteren en voelen welk antwoord het beste past bij de muziek. Leg uit dat ze stil moeten zijn als de muziek aanstaat en dat ze alle tijd hebben om hun antwoord te geven. Je kunt ook extra A4-tjes klaarleggen voor leerlingen die meer ruimte nodig hebben.

Stap 2: De luisterfragmenten 

Je hoeft de muziek niet te introduceren. Nadat de leerlingen stil zijn geworden, zet je het muziekstuk aan. Speel elk muziekstuk ongeveer drie minuten af en zorg voor een fade-out op een muzikaal logisch moment. Als je merkt dat de spanningsboog het toelaat, kun je ook langer luisteren dan drie minuten. Als het fragment afgelopen is, geef je de kinderen nog twee minuten om in stilte hun tekening/ meerkeuzevraag/verhaaltje af te maken. Wanneer iedereen klaar is, ga je door met het volgende fragment. In totaal ben je dus zo’n 20 minuten bezig met luisteren, tekenen en verha- len verzinnen. 

Stap 3: Klassikale evaluatie

Deze stap kun je na elk muziekstuk uitvoeren, maar ook uitstellen tot alle fragmenten beluisterd zijn. Het gaat erom dat je even centraal met de leerlingen bespreekt wat hen is opgevallen. Je kunt vragen: wie dacht er aan een nachtmerrie bij droom 1? Wie juist niet? Waarom? Je kunt ook vragen stellen over de muziek: Welke instrumenten hoorde je? Welk gevoel hoorde daar volgens jou bij? Wie heeft er een heel gekke droom bedacht?

Stap 4: Rondlopen en overeenkomsten/verschillen zoeken

Niet alle leerlingen vinden het fijn om in de klas te vertellen wat ze hebben bedacht. Om toch iedereen aan bod te laten komen, geef ik vaak de volgende opdracht. De leerlingen laten hun werkblad op tafel liggen en mogen even door het lokaal lopen en met elkaar kletsen. Vraag hen om goed te kijken wie dezelfde antwoorden heeft gegeven en wie juist totaal verschillende dingen heeft bedacht. Ik heb meege- maakt dat kinderen die helemaal niets met elkaar hadden en ver uit elkaar zaten dezelfde gekke tekening hadden gemaakt en daardoor zelf vrolijk en verrast werden. 

Stap 5: Eindevaluatie

Bespreek het rondwandelen met de kinderen. Wat viel ze op? Hebben ze overeenkomsten en verschillen kunnen vinden? Daarna kun je vragen wat ze van deze les hebben geleerd. Uiteindelijk kun je (hoeft niet!) ook vragen welke muziek ze zelf thuis ook wel eens op zouden willen zetten. Toch dat waardeoordeel. Maar wel pas nadat ze de vioolloopjes hebben toegeschreven aan een snelle muis of grote tijger.

Tips

Dit is een les die je in bijna alle groepen kunt doen, in aangepaste vorm zelfs met kleuters en ook in het speciaal onder- wijs. Als kinderen (nog) niet kunnen lezen en schrijven werk je met een leeg A4 (of A3!) dat je in vieren vouwt (of laat vouwen, als de kinderen dat zelf kunnen). Voordat het muziekstuk begint, vraag je de kinderen een droom te verzinnen die past bij de muziek. Bij jonge kinderen is het goed om na elk fragment enkele kinderen aan het woord te laten, zodat ze elkaar ook kunnen inspireren. Het is een les die ik vaak als joker inzet wanneer ik niet fit genoeg ben om een heel actieve les te geven. Bij deze les hoef ik mijn stem maar weinig te gebruiken en zijn de leerlingen kalm met hun eigen werk bezig, in tegenstelling tot veel andere muzieklessen waar ik echt aan moet staan, met zang, instrumentaal spel en organisatie. Ik word altijd vrolijk als ik deze les geef, omdat geen les hetzelfde is en je af kunt wisse- len met verschillende muziekstukken.