Wie niet horen wil, moet voelen. De morele boodschap terzijde, verwijst dit spreekwoord naar hoe wij in het leven staan: via de zintuigen. Zo is een blinde veel meer op het gehoor aangewezen dan iemand die de wereld ook kan zien.

Blinden en doven tonen elk op hun manier dat onze zintuigen niet op zich staan. Elke waarneming is een samenspel van meerdere zintuiglijke vermogens. Proef maar eens je lievelingsgerecht met toegeknepen neus. Of loop geblinddoekt over een bospad, duw daarbij nog eens je oorklepjes toe. Het uitschakelen van één zintuig, scherpt noodgedwongen alle andere aan.

Zin-tuig, het ‘tuig’ of gereedschap dat zin geeft aan de wereld. Wat een prachtig woord! Al spelen bij wie musiceert ook de tastzin, het visuele en de proprioceptie of interne waarneming van het eigen lichaam een belangrijke rol, toch staat luisteren centraal. Er is het puur fysieke gegeven van trillende lucht die het trommelvlies in beweging zet. Hamer, aambeeld en stijgbeugel – de meest fragiele delen van het menselijke skelet – geven die trillingen versterkt door aan het binnenoor. Trilhaartjes in de cochlea of het slakkenhuis zetten de informatie om in elektrochemische impulsen die via de gehoorzenuw naar de hersenen stromen. In het brein is er een korte verbinding tussen de fijnmotoriek en het gehoor.

Aandacht

Maar luisteren is nog wat anders dan louter horen. Luisteren vereist aandacht. De oefening Klankmassage is heel specifiek daarop gericht. Zij lokt aandacht uit. Daarnaast exploreert zij de meer subtiele aspecten van het luisteren. Denk aan nuances in timbre, richting, nabijheid, meerlagigheid, enzovoort. Het zijn muzikale parameters die niet zelden wat uit beeld blijven.

Dat is ook normaal, want bij het waarnemen vallen uitspringende contouren doorgaans het meeste op (volgens het Gestaltprincipe [we nemen de dingen als een geheel waar – red]). Bij een liedje zijn het de melodie, een ritmisch motief en mogelijk de bas die meteen de aandacht trekken. Een muzikale ervaring kan echter zoveel rijker worden. Muziekonderwijs moet verder gaan dan wat de doorsnee luisteraar toch al hoort. Klankmassage biedt aanknopingspunten om de luisterbeleving te verdiepen.

De oefening illustreert tevens de basisvoorwaarden voor artistieke creatie: een afgebakende context, een beperkt aantal materialen, een duidelijke focus, daarnaast de mogelijkheid voor het onderzoeken van de artistieke ‘vrije ruimte’. Misschien wil je nu meteen de instructies voor Klankmassage lezen en deze vervolgens aan de kinderen voorleggen?

Zo zou je inderdaad een eerste sessie Klankmassage kunnen beginnen. Na afloop zou je wellicht heel wat kunnen afvinken bij bereikte leerdoelen. Er bestaat echter een haast onoverbrugbare discrepantie tussen het beschrijven van een muzikale beleving via instructies, de getrouwe uitvoering van de oefening, en de beleving zélf, laat staan een artistieke benadering ervan. Daarom stel ik een andereaanpak voor.

Klankmassage

Surf naar Musica’s online reeks hEAR DROPS op YouTube .

Bekijk samen met de kinderen #1 Who’s afraid of sound? In plaats van een minutieus voorbereide les met top-down stap-voor-stap aanpak zitten leerlingen én leerkracht samen in hetzelfde schuitje. Wat een heerlijk begin! Jullie vertrekken nu vanuit een gedeelde kijk- en luisterervaring. Samen creëer je de juiste voorwaarden voor Klankmassage. Dit alles op een manier die de actuele ervaring en het begrip van alle deelnemers weerspiegelt.

Bespreek eerste indrukken onder elkaar. Bekijk de video een tweede keer. Bedenk wat nodig is om samen iets gelijkaardigs te organiseren: Hoe verdelen we ons onder elkaar? Hoe gebruiken we de ruimte? Welke materialen liggen voor het grijpen? Kan het ook zonder materialen? Hoe creëren we de juiste sfeer? Neem de nodige tijd.

Krijg je dit alles niet helemaal rond? Ga dan een volgende keer gewoon verder. We willen immers niet zozeer iets afvinken. We willen samen de voorwaarden voor een rijke ervaring creëren. We zoeken diepgang. Wie weet ontstaat bij sommige deelnemers een unieke ervaring, een ‘magisch moment’, en dus de ultiemcontext voor fundamenteel leren.

Spelregels

Vertrekken vanuit spelregels die je samen verzamelt en die iedereen kan accepteren, biedt vele voordelen. De speelruimte wordt afgebakend en met eigen woorden geformuleerd, rekening houdend met ieders spontane ervaring bij het bekijken van het filmpje. Zo kun je het echte begrip van elke deelnemer doorgronden. Deze aanpak is helemaal anders dan wanneer spelregels van bovenaf worden opgelegd.

In het kader op pagina 9 van de papieren Pyramide vind je een leidraad van hoe die onderhandelde spelregels er kunnen uitzien.

Klik naar het kader 'Leidraad voor Klankmassage'

De ideeën die je met de kinderen verzamelt, moeten niet meteen dit hele plaatje bestrijken. Elke artistieke ervaring is rekbaar en biedt op haar beurt weer nieuwe perspectieven. Het maakt deel uit van de attitude die je de kinderen wil meegeven. Bewaak dus vooral de geest van de oefening. Na een kennismaking met Klankmassage kunnen jullie opnieuw het gesprek aangaan en het spel bijsturen, verfijnen, of over een andere boeg gooien.

Je rol als leerkracht

Ben je akkoord dat muziek een gedeelde ervaring is? Dan is het vanzelfsprekend dat ook jij ten volle participeert. Onderschat de impact van die attitude niet. Meestal is het effect van je gedrag en je attitude veel groter dan het effect van wat je zegt. Besef dat wat je zegt en hoe je je positioneert met elkaar in tegenspraak kunnen zijn. Kinderen pikken zulke inconsistenties feilloos op.

Ik wil zonder meer stellen dat het in een muziekles not done is om louter vanaf de zijlijn instructies te geven en vervolgens vanuit die positie de activiteiten van de kinderen als een scheidsrechter te beoordelen. Zoek naar evenwicht in je rol als deelnemer en leerkracht. Laat de kinderen voelen dat je daadwerkelijk met hen samenwerkt, maar bevraag hen ook als kritische buitenstaander.

Of je nu muziekspecialist bent of niet, speel je rol als meer ervaren volwassene. Wees niet bang om je eigen onzekerheid of je ‘niet weten’ te tonen. Voer eenvoudigweg samen het onderzoek.

Laat de kinderen zoveel mogelijk aan het woord. Moeten we spelregels toevoegen of weglaten? Kunnen zij verfijnd worden? Kunnen we ons beter organiseren? Hoe zit het met de tijdsbeleving? Is die voor iedereen hetzelfde of anders? In hoeverre laten we zulke verschillen in uitkomst toe? Kunnen we in stilte wachten tot het laatste duo klaar is?

Evolueer samen naar een unieke invulling van Klankmassage. Inspireer de kinderen door je eigen artistieke attitude en sensitieve omgang met deze oefening. Jouw rol als volwassene is die van ‘strategisch baken’. Een baken, vanwege je voorbeeldfunctie en je manier van interactie toelaten en inleiden, en vanwege je attitude ten opzichte van muziek als kunst. Strategisch, omdat je slim gedrag vertoont met de bedoeling kinderen gericht te inspireren.
 

Evalueren

Hoe ‘lees’ ik het muzikale gedrag van de leerlingen in hun rol als klankmasseur of gemasseerde? Wie geeft blijk van autonomie bij het bepalen van de tijdsduur, de keuze en combinatie van materialen, de manieren van spelen met het materiaal? Wie vertoont kuddegedrag, zoals ophouden met de massage omdat het duo ernaast stopt? Wie is in staat zich in te leven in de ervaring van de gemasseerde? In welke mate doseert en varieert de masseur klanken? Hoe wordt er gespeeld met ruimte?

Gespreksstof genoeg om over te reflecteren. Samen evolueren jullie niet alleen naar algemeen geaccepteerde én begrepen spelregels, jullie ontwikkelen ook jullie muzikale smaak, met ruimte voor verschillen. De ervaring van Klankmassage wordt zo boeiender, rijker en dynamischer, om niet te zeggen democratischer.

Samengevat

Klankmassage scherpt niet alleen het gehoor aan. Het is een oefening in aandacht, empathie, sensitieve timing en dosering. Zij schept ruimte voor autonomie binnen gezamenlijk geaccepteerde spelregels. Klankmassage is een interessante insteek om zich bewust te worden van wat een artistieke attitude behelst. Zij laat deelnemers ervaren hoe een beperkt aantal spelregels een vrije ruimte creëert die uitnodigt tot experimenteren, ervaren en creëren.

Klankmassage kan uitgroeien tot intieme concerten door één persoon voor één persoon. Met de masseur die een eigen wereld creëert, en de gemasseerde die als door een vergrootglas luistert en die wereld op een eigen manier interpreteert. Het is een toegankelijke manier om voelen aan horen te koppelen. Omdat je hier louter met materialen of kleine objecten aan de slag gaat, ontwikkelt elk kind de nodige sensitieve handigheid om de relatie tussen lichaam, materie en klank te verankeren en beheersen.

Voor welke leeftijd is de oefening bestemd? Voor iedereen. De complexiteit wordt bepaald door wie de oefening uitvoert en ervaart. Die complexiteit neemt toe naarmate kinderen ervaring opdoen, zich meer bewust worden van finesses van materialen, uitvoering en dosering, en een meer uitgebreide en precieze woordenschat ontwikkelen om dit alles te beschrijven.

Veel plezier met Klankmassage.